Nieuwsbrief januari 2025

Het fenomeen El Niño, de drie-vierjaarlijkse opwarming van het water in een deel van de Stille Oceaan, betekent voor onze streken dat in de nasleep ervan meer neerslag valt. Dat hebben we in de winter van 2023/2024 ook gemerkt aangezien die uiterst nat verliep. Vervolgens was er in het vroege voorjaar sprake van een uitzonderlijke hoge temperatuur in de noordelijke Atlantische Oceaan wat ook meer neerslag bracht dan gewoonlijk.

^{(Bron afbeelding: KNMI klimaatdashboard)}

Deze bijzondere samenloop van omstandigheden had ook grote gevolgen voor de belangrijkste voedselbron voor Torenvalken: de veldmuis. Door het natte weer verdronken veel muizen en volgens een boer die wij spraken ook de mollen. De gevolgen vallen ook terug te zien in het broedverloop van de Torenvalken.

Hoewel de territoria, getuige het aantal braakballen onder Torenvalkkasten, al vroeg bezet waren, begonnen ze pas heel laat met de eileg. Met een gemiddeld legbegin van 31 mei waren ze drie weken later dan vorig jaar en daarmee het laatst sinds het begin van onze monitoring. Maar toen gingen ze ook in grote getalen tot eileg over. Met een bezettingspercentage van 45 % van de door ons gemonitorde kasten en een gemiddelde legselgrootte van 5,1 eieren, leek het een zeer succesvol Torenvalk-jaar te worden.

^{(Afbeelding: Veldmuis. Foto © Rudner Zwerver, www.freenatureimages.eu)}

Opvallend was wel dat er maar een zeer klein aantal legsels waren met 6 eieren (2 legsels) en dat 7-legsels ontbraken, terwijl dergelijke grote legsels over het algemeen kenmerkend zijn voor een succesvol broedseizoen. Daarnaast waren er ook andere aanwijzingen dat de voedselsituatie niet rooskleurig was. Verzamelde braakballen bevatten soms tot 100 % insecten, terwijl dat in onze streken, in tegenstelling tot het Mediterrane gebied, bepaald niet het voorkeurvoedsel is van Torenvalken. In april bereikte ons het nieuws dat een verzwakt Torenvalk-vrouwtje door de dierenambulance naar een vogelopvang moest worden gebracht. Vervolgens werden in Torenvalkkasten twee dode Torenvalk-vrouwen aangetroffen. Kort daarop werden legsels massaal verlaten en werden in de ene kast na de andere koude, verlaten eieren aangetroffen.

^{(Afbeelding: Torenvalk met eerste ei. Foto © Stichting De Rode Wiekel)}

Uiteindelijk waren maar 22 van de aanvankelijke 50 broedpogingen succesvol in de zin dat er één of meerdere jongen uitvlogen. Gemiddeld vlogen er 3,4 jongen per succesvol nest uit, fors minder dan de eerdere gemiddelde legselgrootte van 5,1 eieren. Waarschijnlijk was er in de aanloop naar afgelopen broedseizoen en vervolgens ook tijdens het broedseizoen zelf sprake van een uitzonderlijke samenloop van omstandigheden waarbij het natte weer een zeer nadelig gevolg had voor het broedverloop van de Torenvalken, maar ook voor andere muizeneters zoals bijvoorbeeld Grauwe Kiekendieven. De verwachting is echter dat door klimaatverandering in de toekomst winters bij ons natter zullen verlopen. Wat de gevolgen daarvan zijn voor muizenetende roofvogels is onduidelijk en maakt meerjarig onderzoek noodzakelijk.

^{(Afbeelding: Jonge Torenvalken in een nestkast. Foto © Stichting De Rode Wiekel)}

Ieder jaar besteden Vogelbescherming Nederland en Sovon Vogelonderzoek Nederland speciale aandacht aan een vrij algemene vogelsoort die in de knel komt of dreigt te komen. Zo hebben zij 2025 uitgeroepen tot het Jaar van de Torenvalk. Door onderzoek en beschermingsactiviteiten dragen zij bij aan betere leefomstandigheden voor vogels in het landelijk gebied.

Waar bidt de torenvalk?

Torenvalken zijn muizeneters die het vooral van de veldmuis moeten hebben. Als het aanbod van deze muizen schaars is, stappen ze noodgedwongen over op andere prooien of zoeken ze hun voedsel op andere plekken. Daarom zijn ze waarschijnlijk vaak langs wegen te zien. Mogelijk bevinden zich daar veel muizen of zijn ze daar makkelijker te grijpen, maar de vogels lopen ook meer risico op aanrijdingen. Om een beeld te krijgen van de verspreiding van torenvalken langs wegen organiseren Vogelbescherming en Sovon in 2025 de telling: ‘Waar bidt de torenvalk?’. Aansluitend op deze telling is het ook interessant om te weten wat een torenvalk eet als er weinig veldmuizen beschikbaar zijn. Analyse van camerabeelden van Beleef de Lente en nestcamera’s van particulieren kan hier inzicht in geven. 

Nestkasten op de juiste plek

Leden van Vogelbescherming gaven eerder gul voor de torenvalk. Daardoor kan nu op kansrijke plekken het leefgebied van de torenvalk worden verbeterd. Dit gaan zij doen door nestkasten te plaatsen, maar ook door het voedselaanbod te verbeteren via het aanleggen van takkenrillen en muizenruiters. Daarnaast streeft de Vogelbescherming naar het behouden en verbeteren van bestaande houtwallen en andere landschapsstructuren. Onderzoek tijdens het Jaar van de Torenvalk naar de landelijke dekking en bezetting van nestkasten en het broedsucces kan verder aanwijzingen geven hoe ze de torenvalk kunnen helpen en waar dat het meest nodig is.

^{(Afbeelding: Torenvalk op een paal. Foto © Martin Mollet, www.freenatureimages.eu)}

Wat doet Stichting De Rode Wiekel in het kader van het Jaar van de Torenvalk?

Naast de normale activiteiten in het kader van ons Torenvalk-project, zoals het monitoren van torenvalkkasten, het ringen van jongen en het plaatsen van torenvalkkasten grijpen we het Jaar van Torenvalk aan om de Torenvalk nader onder de aandacht te brengen van een breder publiek. Voordrachten zullen worden aangekondigd op de website van Stichting De Rode Wiekel. De eerste lezing staat gepland voor 29 maart van 13:30-15:00 uur in het Haminghoes van Gasterij Natuurlijk te Smeerling. Inschrijven kan op de website van Natuurmonumenten.

Voorafgaand aan het broedseizoen werden in opdracht van de Natuur- en Milieufederatie Groningen ter versterking van de natuurwaarden op vier zonneparken torenvalkkasten geplaatst. Het betrof de zonneparken Meerdorpen en Vierverlaten in Groningen, De Mikkelhorst in Haren en een zonnepark in Zuidbroek. Helaas zijn zonneparken ter voorkoming van koperdiefstal zwaar beveiligd, wat monitoring lastig maakt. Maar van de kasten op de zonneparken Meerdorpen en Vierverlaten kon worden vastgesteld dat ze al na een week bezet waren. De eerste nestkast was zelfs al bezet zonder dat er nestmateriaal in was aangebracht. Dat roept de vraag op of zonneparken door het extensieve terreinbeheer niet extra aantrekkelijk zijn voor muizen en daardoor voor muizenetende roofvogels. Voor Stichting De Rode Wiekel is dit een aandachtspunt om te onderzoeken of toch niet enige vorm van monitoring plaats kan vinden tijdens het komende broedseizoen.

^{(Afbeelding: Het plaatsen van een Torenvalkkast. Foto © Stichting De Rode Wiekel)}

Oefenterreinen van Defensie worden door het extensieve beheer dikwijls gekenmerkt door hun hoge natuurwaarden. Het is verheugend dat door samenwerking met Defensie op het militaire oefenterrein De Marnewaard een drietal Torenvalkkasten konden worden vervangen. Nu hopen we dat de Torenvalken het aankomend broedseizoen hun weg richting de Torenvalkkasten weten te vinden.

^{(Afbeelding: Torenvalkkast. Foto © GKA)}

Gedurende het broedseizoen van 2023 hebben we geprobeerd om het fourageergedrag van Torenvalken door middel van wildcamera’s in beeld te brengen. Dat bleek toen geen succes, omdat de vliegsnelheid van de Torenvalken te snel was voor de camera’s. Op basis van dat gegeven hebben we een systeem ontwikkeld waarbij we gebruik maken van een webcam die geheel draait op zonne-energie. De beelden worden opgeslagen op een geheugenkaartje dat eens in de paar weken moet worden verwisseld. En dat werkte wel!

^{(Afbeelding: Webcambeeld van een Torenvalk en Torenvalkkast. Foto © Stichting De Rode Wiekel)}

De camera legt 24 uur per dag vast en dat levert uiterst informatieve beelden op. Niet alleen konden aangevoerde prooien soms tot op soort worden gedetermineerd, maar kon ook vrij nauwkeurig worden bepaald wanneer de eieren zijn gelegd, wanneer de jongen uit het ei kropen en allerlei gedragsvariabelen worden bestudeerd. Analyse van de camera-beelden is wel een zeer arbeidsintensieve klus en op het moment van schrijven nog gaande. De publicatie van de resultaten vindt plaats in het juni-nummer van de Takkeling, tijdschrift van de Werkgroep Roofvogels Nederland.

^{(Afbeelding: Torenvalk met prooi en wildcamera. Foto © André Eijkenaar)}

Ieder jaar weer trekt ‘Beleef de Lente’ een breed kijkerspubliek. Ook in 2024 leefden ca. 1,5 miljoen kijkers mee met broedende vogels als Steenuil, Ooievaar, Visarend, Oehoe, Slechtvalk, enz. Afgelopen jaar was de Torenvalk één van de vogels waarvan het broedverloop via de webcam te volgen was en dat zal in 2025 eveneens het geval zijn. Vogelbescherming heeft ons gevraagd om aankomend broedseizoen de blogs te schrijven bij de beelden van de Torenvalk. Volg ook het broeden van de Torenvalk via www.beleefdelente.nl!

Gedurende het broedseizoen van 2024 werd het aantal gemonitorde Torenvalkkasten uitgebreid van 122 naar 138. Deze uitbreiding vond met name plaats in de richting van Westerwolde. Dat zal ons in de toekomst in staat stellen om de resultaten van de klei te vergelijken met de hoger gelegen zandgronden.